Тэмдэглэл

Бүлэг 1

6.        Суприм Мастер ТВ, “Уур амьсгалын өөрчлөлтийг нийтэд мэдээлэхүй: VIP нар юу хэлэв.”

7.        Felicity Carus, “UN Urges Global Move to Meat and Dairy-Free Diet.” The Guardian, 6 сарын 2, 2010, http://www.guardian.co.uk/environment/2010/jun/02/un-report-meat-free-diet.

8.        Дэлхийн хүнсний байгууллага, “Hunger Stats,” http://www.wfp.org/hunger/stats.

9.        UNEP, Assessing the Environmental Impacts of Consumption and Production. 6 сар, 2010.  http://www.unep.fr/scp/publications/details.asp?id=DTI/1262/PA.

10.      Гүүдлэнд, Анханг  “Мал аж ахуй ба уур амьсгалын өөрчлөлт” 15.

11.      Elke Stehfest et.al., “Хоол хүнсний сонголт уур амьсгалд ач тусаа үзүүлэх нь.” Нидерландын Хүрээлэн буй орчны үнэлгээний Агентлаг. Дараах хаягаар авах боломжтой  http://www.pbl.nl/en/publications/2009/Climate-benefits-of-changing-diet.html.

12.      SIWI болон IWMI (Stockholm International Water Institute and International Water Management Institute)-ын явуулсан “Saving Water from Field to Fork” (5 сар, 2008) гэсэн судалгаагаар тогтоосноор бол цэнгэг усны 70% мал тэжээхэд зориулагддаг. www.siwi.org/documents/resources/Policy_Briefs/PB_from_Field_to_Fork_2008.pdf.   Олон улсын ойн судалгааны (Индонез) төвөөс тогтоосноор бол Бразилын Амазон ширэнгэн ой модгүй болсны 60-70 хувь нь малын фермээс болжээ. Center for International Forestry Research, “The Impact of the Growing Demand for Beef on the Amazon Rainforest in Brazil,” 4 сар 2, 2004, http://www.mongabay.com/external/brazil_beef_amazon.htm. Мөн дараах эх сурвалжийг үзээрэй, Cees de Haan et al., Livestock and the Environment: Finding a Balance, Chapter 2. http://www.fao.org/ag/againfo/programmes/en/lead/toolbox/FAO/Main1/index.htm.

13.        The Guardian сонинд 2008 оны 4 сарын 18-нд Жеорж Монбиот FAO-ын дараах тоо бүртэл ба мэдээллийг иш татжээ, “Энэ жил 100 сая тонн хүснийг мал тэжээхэд хуваарилахын зэрэгцээ 760 сая тонныг малд зориулахаар хүмүүсийг амнаас булаах ажээ. Энэ нь дэлхийн хүнсний хомсдлыг 14 дахин ихэсгэж магадгүй. Та хэрэв өлсөх тухайд санаа зовинодог бол мах бага идээрэй.” http://www.monbiot.com/archives/2008/04/15/the-pleasures-of-the-flesh/#more-1110.

14.      2009 оны 2 сард Нидерландын Хүрээлэн буй орчны үнэлгээний Агентлаг нэгэн шинэ илтгэл хэвлүүлсэн ба түүнд хүрээлэн буй орчны зохистой байдлын талаархи Голландын болон олон улсын бодлогын зөвлөмжүүд тусгагджээ. Илтгэлд дүгнэснээр бол дэлхий нийт махны хэрэглээ багатай хооллолтонд шилжсэнээр US$20 триллион буюу тооцоолсон US$40-триллион зардлын 50 хувийг хэмнэх ажээ. Амьтны гаралтай бүтээгдэхүүн огт байхгүй веган хүнсэнд дэлхий дахинаараа шилжих юм бол  2050 оны орчимд маш их буюу 80% хэмнэх ажээ. Дараах эх сурвалжаас үзээрэй, Elke Stehfest et al., “Climate benefits of changing diet.” The Netherlands Environmental Assessment Agency, 2009, abstract online at http://www.pbl.nl/en/publications/2009/Climate-benefits-of-changing-diet.html.  Мөн удаах эх сурвалж: Суприм Мастер Телевизийн ярилцлага, Др Жууп Оуде Лохуйс, Нидерландын Хүрээлэн буй орчны үнэлгээний Агентлагийн хэлтсийн дарга, “Global Shift to Vegan Diet Could Cut Climate Change Mitigation Costs by 80% : PBL study,” онлайн хаяг нь  http://suprememastertv.com/bbs/board.php?bo_table=sos_video&wr_id=95.

15.      Ibid.

Бүлэг 2

16.      Цас Мөсний Тоо мэдээний Үндэсний төв, “Quick Facts on Arctic Sea Ice,” 2008, http://nsidc.org/arcticseaicenews/2008_faq.html.

17.      NASA –ийн уур амьсгалын эрдэмтэн Жэй Звалли нөхцөл байдал онц тулгамдуу байгааг ийнхүү тайлбарлаж байна: “Арктикийн далай 2012 оны зун гэхэд бараг л мөсгүй болсон байж болзошгүй, өмнө таамагласнаас хамаагүй түргэн хайлах нээ..” Дараах эх сурвалжийг үзээрэй: “Arctic Ice ‘could be gone in five years.’” Telegraph, December 12, 2007. http://www.telegraph.co.uk/earth/earthnews/3318239/Arctic-ice-could-be-gone-in-five-years.html.

18.      Цас Мөсний Тоо мэдээний Үндэсний төвийн захирал Др. Марк Серрезе, “Дээд цэгт хүрдгээ хүрээд өнгөрөөд явж байхыг харъя гэвэл ядах юмгүй. Одоо дээд цэгт хүрч байна. Энэ явдал бидний нүдэн дээр одоо болж байна” гэж хэлснийг Р.Блайк дараах эх сурвалжид иш татжээ: “Arctic Ice is at a tipping point.” BBC News 8.28.2008, 10. 2. 2010. http://news.bbc.co.uk/2/hi/7585645.stm АНУ-ын Цас Мөсний Тоо мэдээний Үндэсний төв бас ийнхүү мэдээлжээ “Арктикийн тэнгис жилийн хамгийн бага төвшиндөө ихэвчлэн 9 сар дундуур хүрдэг.  Энэ 8 сард  [2010] хиймэл дагуулын бичлэгээр бол мөсний хэмжээ 2007 оноос хойшхи хамгийн бага болсон хоёрдогч тохиолдол байлаа. 9 сарын 3 [2010]-нд мөсний хэмжээ 2009 оны улирлын хамгийн бага хэмжээнээс дор орсон байсан нь хиймэл дагуулаар бичсэн гуравдагч хамгийн бага гэгдэх тохиолдол байлаа.  Баруунхойд гарц болон Нодерн тэнгисийн зам дагуу үндсэндээ мөсгүй болжээ, энэ нь Арктикийн далайн бүх усан замын дагуу ийм болж магадгүйг сануулж байна. Дараах эх сурвалжийг үзээрэй “Updated minimum Arctic sea ice extent,” 09.27.2010, http://nsidc.org/arcticseaicenews/index.html.      

19.      АНУ-ын Геологийн Судалгаа “The Water Cycle: Water Storage in Ice and Snow.” Онлайн хаяг: http://ga.water.usgs.gov/edu/watercycleice.html.

20.      Олон улсын Дүрвэх хөдөлгөөний байгууллага, “Migration, Climate Change, and Environmental Degradation: A Complex Nexus.”  Онлайн хаяг: at http://www.iom.int/jahia/Jahia/complex-nexus.

21.      Жонатан Л. Бамбер, “Баруун Антарктикийн мөсөн бүрхэвч устаснаар далайн төвшин өсөх магадлалын үнэлгээ.” Science 15.5. 2009 324: 901-903 [DOI: 10.1126/science.1169335] (in Research Articles).

22.      Японы Кёото хотод болсон UNFCCC-ийн талуудын бага хурал дээр Малдивын Н.Э. Маумоон Абдул Гауоом  олон улсын тэргүүнүүдэд хандаж уур амьсгалын өөрчлөлтийг шийдэхийг шаардаж хэлэхдээ: "Малдив бол жижиг улсуудын нэг. Бид дэлхийн үйл явдлын эргүүлгийг өөрчлөх боломжгүй нэгэн. Гэвч та бүхний энд юу хийх эсвэл хийхгүй байх нь миний ард түмний байдалд онцгой нөлөө үзүүлэх болно. Бас дэлхийн түүхийг хүрдийг ч өөрчлөж магадгүй."

23.      Аласка Их Сургуулийн Фэйрбанкс  “Methane Bubbling From Arctic Lakes, Now And At End Of Last Ice Age,” Science Daily, 10. 26. 2007, http://www.sciencedaily.com/releases/2007/10/071025174618.htm. Мөн "Scientists find increased methane levels In Arctic Ocean ", Science Daily, 2008 он 12 сарын 18, http://www.sciencedaily.com/releases/2008/12/081217203407.html ;   Шинжлэх ухааны хэд хэдэн илтгэлд Зүүн Сибирь, Орос, Петерсбургийн нутаг дэвсгэр дахь далайн ёроолоос метан хий эрчимтэй суллагдан гарч байгааг баримтаар дуржээ.  Жишээ болгож дараах эх сурвалжуудыг үзээрэй: Judith Burns, “Methane seeps from Arctic sea-bed,” BBC News, August 19, 2009, http://news.bbc.co.uk/2/hi/8205864.stm, and Steve Connor, “Exclusive: The Methane Time Bomb,” The Independent, September 23, 2009, http://www.independent.co.uk/environment/climate-change/exclusive-the-methane-timebomb-938932.html. 

24.      Жонн Атчесон, “Ticking Time Bomb,” Baltimore Sun, December 15, 2004, http://www.commondreams.org/views04/1215-24.htm.

26.      Жишээлбэл, Суприм Мастер ТВ-д өгсөн ярилцлагадаа, Энэтхэгийн Мөсөн гол судлаач Др. Жагдиш Бахадур мөсөн гол нь үер ус, ган зэрэг байгалын гамшигтай ямар харилцан холбоотойг тайлбарлан: “Гималайн мөсөн голууд дэлхийн дулаарлаас болж бусад газруудынх шиг татарч байна. Одоогийн хурдаараа хайлсаар байвал маш их хэмжээний үер үүсгэнэ. Мөсөн голуудын ус их татарснаар түүний дараагаар ган үргэжлэнэ.” Суприм Мастер ТВ, “The Himalayan Glaciers are Disappearing,” March 25, 2009.  http://suprememastertv.com/bbs/board.php?bo_table=sos_video&wr_id=83&goto_url     АНУ-ын Хүрээлэн буй орчны хамгааллын агентлаг, “Extreme Events,” http://www.epa.gov/climatechange/effects/extreme.html.

31.      “Loss of Andes Glaciers Threatens Water Supply,” Tehran Times, 11.28. 2007, http://www.tehrantimes.com/index_View.asp?code=158041.

32.      Pew Oceans Commission, America’s Living Oceans: Charting a Course for Sea Change: a Report to the Nation, 2003.  Онлайн хаяг: http://www.pewtrusts.org/our_work_detail.aspx?id=130.

33.      Диаз, Р Ж. болон Р. Розэнбэрг, “Spreading Dead Zones and Consequences for Marine Ecosystems,” Science, Vol.  321. no.  5891 (2008): 926—929

34.      “Big Fish Stocks Fall 90 Percent Since 1950, Study Says,” National Geographic News 05.15. 2003, http://news.nationalgeographic.com/news/2003/05/0515_030515_fishdecline.html.

35.      “Oceans' Fish Could Disappear by 2050,” Discovery News 05.17. 2010, http://news.discovery.com/earth/oceans-fish-fishing-industry.html.

36.      Robert McClure, “Dead Orca is a ‘Red Alert,’” Seattle Post Intelligencer, 05.7. 2002, http://www.seattlepi.com/local/69418_whale07.shtml.

37.       2009 оны 2 сарын 7-ны Бямба гарагт Авсралын Викториа мужид дэгдсэн Хар бямба гарагийн бутны түймэрт хамгийн олон хүн өртөж амиа алдсан. 173 хүн нас барж, 414 хүн гэмтэл авчээ. http://www.news.com.au/national/bushfire-death-toll-revised-down/story-e6frfkvr-1225697246725.

38.      Дэлхийн Банк, Republic of Peru Environmental Sustainability: A Key to Poverty Reduction in Peru. Country Environmental Analysis. Environmentally and Socially Sustainable Development Department. Latin America and the Caribbean Region. Вашингтон ДС, 2007. Дэлхийн Банк, “Climate Change Aspects in Agriculture: Peru Country Note,” January 2009, p. 3, http://siteresources.worldbank.org/INTLAC/Resources/257803-1235077152356/Country_Note_Peru.pdf.

39.       “Children Die in Harsh Peru Winter,” BBC News, 07.12.2009 http://globalfreeze.wordpress.com/category/south-america.

40.      АНУ-ын Хүрээлэн буй орчны хамгааллын агентлаг, “Climate Change – Health and Environmental Effects: Extreme Events,” http://www.epa.gov/climatechange/effects/extreme.html.

41.       “Thirty-Eight Percent of World’s Surface in Danger of Desertification” Science Daily  2010.02.10, http://www.sciencedaily.com/releases/2010/02/100209183133.htm.

42.      “Drought causes water shortage for five-million people in China,” Earth Times, 2009.08.23. http://www.earthtimes.org/articles/news/282501,drought-causes-water-shortage-for-5-million-people-in-china.html.

43.      “Australia Wildfire Death Toll Reaches 200,” CBC News, 2009.02.17 http://www.cbc.ca/world/story/2009/02/17/australia-wildfires.html.

44.       “Ойгүйжилт гэж юу вэ?” Лиза М. Алгээ, Хичээлийн төлөвлөгөө, Байгаль орчны боловсролын PhD оюутан, Санта Крузын Их Сургууль, http://kids.mongabay.com/lesson_plans/lisa_algee/deforestation.html.

45.      World Wildlife Foundation, “Deforestation,” http://wwf.panda.org/about_our_earth/about_forests/deforestation.

46.      Yacov Tsur et. al., Pricing Irrigation Water: Principles and Cases from Developing Countries, Washington: Resource for the Future, 2004, 220.

47.      News Wires, “Argentina has lost nearly 70% of its forests in a century,” France 24,  2009.10.01 http://www.france24.com/en/20090926-argentina-lost-major-part-forests-century-soy-crops-environment.

48.       Rhett A. Butler, “Нутгийн Орангутаны 98% нь 15 жилийн дараа устаж үгүй болох нээ” Mongabay.com June 11, 2007, http://news.mongabay.com/2007/0611-indonesia.html. Мөн UNEP,  The Last Stand of the Orangutan, онлайн хаяг: at http://www.unep.org/grasp/docs/2007Jan-LastStand-of-Orangutan-report.pdf.

49.      Хар хөөний талаар хэлэлцэх зүйл их бий. Энд хангалттай гэж үзээд дурдах зүйл бол NASA-ын Сансар судлалын Годдард Хүрээлэн болон Колумбын Их сургуулийн Дрю Шиндел болон Грег Фалувежи нарын олж дүгнэснээр бол энэ нь нүүрсхүчлийн хий болон метаны дараа гуравт ордог дулааруулагч бодис бөгөөд Арктикийн мөс хайлалтын 50%-ыг  үүсгэдэг. Drew Shindell, Greg Faluvegi, “Climate response to regional radiative forcing during the twentieth century.”  Nature Geoscience 2 (April 2009), 294–300. Германы Лэйбнизийн Далай судлалын ухааны судлаач Ноел Киинлисайд ийнхүү онцлон тэмдэглэжээ “Хойд ба өмнөд туйлын бүсэд цас ба мөсн дээрх хар хөөний хуримтлал нь нарны илчийг илүү их шингээж авах шалтгаан болдог.” Noel Keenlyside, “Atmospheric science: Clean air policy and Arctic warming” Nature Geoscience 2, (2009): 243 – 244. Abstract online at http://www.nature.com/ngeo/journal/v2/n4/full/ngeo486.html.

50.      Julia Whitty, “Animal Extinction: A Great Threat to Mankind.”  The Independent April 30, 2007. http://news.mongabay.com/2007/0611-indonesia.html.

51.      IPCC (Intergovernmental Panel of Climate Change). Fourth Assessment Report: Changes in Atmospheric Constituents and in Radiative Forcing, 2007, 212. онлайн хаяг: http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter2.pdf.

52.      Илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг лавлах хаяг: Global Humanitarian Forum study, “Climate Change The Human Impact Report: The Anatomy of a Silent.” онлайн хаяг: http://www.eird.org/publicaciones/humanimpactreport.pdf.

53.      Kevin Watkins. The 2006 Human Development Report: Beyond scarcity: Power, poverty and the global water crisis, НҮБ-ийн Хөгжлийн хөтөлбөр, 2006, 20, 23. http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2006.

54.      FAO, “1.o2 Billion People Hungry – One Sixth of Humanity undernourished –More than ever Before,”  FAO Media Center, 19, 2009.07.19.  http://www.fao.org/news/story/0/item/20568/icode/en.

55.      Megan Rowling, “Climate Change Causes 315,000 deaths a year-report.” Reuters, 29, 2009.05.29 http://www.reuters.com/article/idUSLS1002309.

56.      Ibid.

57.      “Peru Health Ministry Warns of possible dengue fever in Lima, insists on prevention,” Andean Air Mail and Peruvian Times, 2009.03.02, http://www.peruviantimes.com/peru-health-ministry-warns-of-possible-dengue-fever-in-lima-insists-on-prevention/021936.

58.      Дэлхийн дулаарлаас үүдэн үе, ган гачиг нэмэгдсэн нь өвчний эсрэг бэлтгэлгүй нутаг орнуудад халдварт өвчин тархалтыг тэтгэж байна гэдгийг өргөнөөр хүлээн зөвшөөрч байна. Жишээлбэл Вашингтон Пост сонинд дурдсанаар Африк ба Латин Америкийн өндөрлөг газруудад амьдардаг хүн амд хүртэл уул дамжин эдгээр өвчин хүрэх болжээ. Булчин задрах тахал өвчин дулаан тэнгистэй нутгуудад тархаж байна. Денге халуун хумхаа болон  fever and Lyme өвчин умардыг зорин нүүдэллэж байна. Энэ тивд урьд хэзээ ч үзэгдэж байгаагүй West Nile халдварт нян одоо АНУ, Канадын 21000 хүнд халдан өвчлүүлж, 800 гаруй хүн нас барж байна. Дэлхийн Эрүүл Мэндийн байгууллагаас тогтоосноор сүүлийн 30 жилд шинэ ба дахин сэргэсэн өвчний тоо 30 гаруй болж, зари шинжээчдийн хэлж буйгаар Аж Үйлдвэрийн хувьсгалаас хойш болж байгүйгээр хэмжээнд хот тосгоны хүн амыг бөөнөөр хамарч дэгдэх болжээ.” Дараах эх сурвалжийг үзээрэй: Struck, Doug, “Climate Change Drives Disease To New Territory,” The Washington Post, May 5, 2006, accessed October 8, 2010.  http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/05/04/AR2006050401931.html.

59.      “Scientists: ‘Arctic is Screaming’: Global Warming May Have Passed Tipping Point,” Fox News, December 12, 2007. Онлайн хаяг: http://www.foxnews.com/story/0,2933,316501,00.html.

60.      “Livestock a major threat to environment: Remedies urgently needed.” FAO Newsroom, November 29, 2006.  Онлайн хаяг: http://www.fao.org/newsroom/en/news/2006/1000448/index.html.

61.      Peter Fricker, “Care about the environment? Eat less meat.” Global and Mail, Jan. 23, 2008. Онлайн хаяг: http://www.theglobeandmail.com/news/world/article661961.ece.

62.    Jerry Mayer and John P. Holms eds., Bite-size Einstein: Quotations on

Бүлэг 3

62.      IPCC, Fourthe Accessment Report, 212.

63.      Kirk Smith, “Methane Controls Before Risky Geo-engineering, Please,” New Scientist 2714 (June 25, 2009).

64.      Goodland and Anhang, “Livestock and Climate Change.”

65.      Калифорнийн Их сургуулийн Дэлхий ба гараг судлалын профессор Виллиа Колинс Метан хийгээр өдөөгдөн уур амьсгалд гэнэтийн өөрчлөлтүүд хэдийнээ гардаг болчихсон талаар онцлон тэмдэглэж: “Усны мөсөн торлогт хүлэгдсэн байгаа метан хийн молекулууд нь мөс хайлах юм бол хөлдүү хэлбрээсээ 164 дахин тэлэх ба нүүрсхүслийн давхар ислээс 72 дахин хүстэй хүлэмжийн хий болдог.”  Peter Preuss, “Impacts: On the Threshold of Abrupt Climate Change.” Berkeley Lab News Letter, September 17, 2008, http://newscenter.lbl.gov/feature-stories/2008/09/17/impacts-on-the-threshold-of-abrupt-climate-changes/#hide2008.

66.      Метан хий далайгаас чөлөөлөгдөн дэгдэх тулаар илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг дараах эх сурвалжаас лавлаарай: Cornelia Dean, “Study Says Undersea Release of Methane Is Under Way”, New York Times, March 04, 2010. http://www.nytimes.com/2010/03/05/science/earth/05methane.html, also Michael Fitzpatric, “Methane release 'looks stronger'”, BBC NEWS, January 06, 2010,  http://news.bbc.co.uk/2/hi/8437703.stm. For methane release from lakes, K. M. Walter et al., "Methane production and bubble emissions from arctic lakes: Isotopic implications for source pathways and ages," Journal of Geophysical Research 113, http://www.fs.fed.us/pnw/pubs/journals/pnw_2008_Walter001.pdf, also  K. M. Walter et al., “Methane bubbling from Siberian thaw lakes as a positive feedback to climate warming”, Nature (2006) 443. http://www.nature.com/nature/journal/v443/n7107/abs/nature05040.html.

67.      Katey Walters, “Siberian Lakes Burp 'Time-Bomb' Greenhouse Gas.” ScienceDaily, September 8, 2006. http://www.sciencedaily.com/releases/2006/09/060908094051.htm.

68.      Peter Ward, “Impact From the Deep,” Scientific American, September 18, 2006,  http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=impact-from-the-deep&sc=I100322, also his lecture on mass extinction on February 2008 online at TED, http://www.ted.com/index.php/talks/peter_ward_on_mass_extinctions.html . L.R. Kump, A. Pavlov and M. A. Arthur, "Massive release of hydrogen sulfide to the surface ocean and atmosphere during intervals of oceanic anoxia". Geology v. 33 (2005), 397–400.

69.      Эрдэмтэд  “мал амьтны аж үйлдвэр нь [мах, өндөг, сүүн бүтээгдэхүүн ороод] дэлхийн хэмжээнд хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй азотын хүчлийн ялгарлын  65% -ийг үүсгэдэг” гэж тогтоожээ. Steinfeld et.al., Livestock’s Long Shadow, 114.

70.      Энэ асуудлыг хэд хэдэн судалгаа авч үзсэн байдаг.  Ялангуяа Профессор Хэйтор Еванжелиста болон Бразилын Жанэйро улсын их сургуулийн профессорууд, Бэркэлэй дахь Калифорнийн Их Сургуулийн профессор Марк Жаксон, Дэлхийн найзууд ба ногоон энх тайван.  Дараах нийтлэлийг үзээрэй: Lauren Morello, “Cutting Soot Emissions May Slow Climate Change in the Arctic,” Scientific American, August 2, 2010. http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=cutting-soot-emissions-may-slow-climate-change-in-the-arctic as well as by Randy Boswell, “Soot is Second Leading Cause of Climate Change: Study,” Ottawa Citizen, August 1, 2010. http://www.ottawacitizen.com/technology/Soot+second+leading+cause+climate+change+study/3349011/story.html?cid=megadrop_story#ixzz0vekfEf8s.

71.       “Бэрклэй дэхь Калифорнийн Их Сургуулийн профессор, Др. Кирк Смитийн ярилцлага,” Суприм Мастер ТВ, 2008. 07.01. http://www.suprememastertv.com/bbs/board.php?bo_table=sos_video&wr_id=21.

72.      Monica Bruckner, “The Gulf of Mexico Dead Zone,” http://serc.carleton.edu/microbelife/topics/deadzone.

73.      SIWI and IWMI, “Saving Water from Field to Fork.” Мөн үүнийг үзээрэй: Natural Resources Defense Council,  “Facts about Pollution from Livestock Farms,” http://www.nrdc.org/water/pollution/ffarms.asp.

74.      Diaz and Rosenberg, “Spreading Dead Zones and Consequences for Marine Ecosystems.”

75.      Өмнөд Африкийн Кэйп Таун Их сургуулийн Др. Бакун ба түүний хамтран зүтгэгч Др. Скарла Виикс нар Африкийн зүүн эрэгт яргай загас агнуур хэт явагдсанаас болж метан болон хүхэрт ус төрөгч гэсэн хоёр хол хорт хий дэгдсэн байж болзошгүй гэж дүгнэжээ. Хүхэрт ус төрөгч нь муудсан өндөгний маш муухай үнэрийг ялгаруулдаг бөгөөд үүнд Намиби нутгийн иртгэд удаан хугацаагаар дарамтлуулж ирсэн байна, түүнчлэн энэ нь загасыг хордуулж, далайн усанд хүчилтөрөгчийн дутагдлаас болсон үхмэл бүс үүсгэсэн байна. Энэ эх сурвалжийг үзээрэй: “Pew Institute Scientist Featured on National Geographic's “Strange Days on Planet Earth: Program Premieres on Wednesday, April 23, 9pm on PBS,” April 22, 2008, http://www.oceanconservationscience.org/press/press-article_archive.php?ID=89.

76.      Тhomas Lane, “UN Official Warns on Fisheries Losses.” BBC News, May 21, 2010, http://www.bbc.co.uk/news/10128900.

77.      Ану-ын Корнелл Их Сургуулийн Профессор Эмеритус, Профессор Даив Пиментел нар ийнхүү сэрэмжлүүлжээ “Нийт усны  87%-ийг мал  аж ахуйн үйлдвэрлэлд зарцуулж буй АНУ удахгүй усны ноцтой хүндрэлтэй улс болж магадгүй.” Pimentel, “U.S. could feed 800-million people with grain that livestock eat, Cornell ecologist advises animal scientists,” Cornell Science News, August 7, 1997, http://www.news.cornell.edu/releases/aug97/livestock.hrs.html.

78.      Жишээлбэл энэ эх сурвалжийг үзээрэй: Anne Minard, “No More Glaciers in Glacier National Park by 2020?” National Geographic News, March 2, 2009, http://news.nationalgeographic.com/news/2009/03/090302-glaciers-melting.html.  Мөн  R. D. Moore et al., “Glacier change in western North America: influences on hydrology, geomorphic hazards and water quality,” Hydrol. Process 23 (2009), 42–61. DOI: 10.1002/hyp.7162.

79.      Энэ сэдвээрхи сонгодог судалгаа бол Marcia Kreith, Water Inputs in California Food Production, Sacramento, CA. 1991. Усны боловсролын санд зориулан бэлтгэжээ. Foundation,http://www.sakia.org/cms/fileadmin/content/irrig/general/kreith_1991_water_inputs_in_ca_food_production-excerpt.pdf.

80.      Marlow Vesterby and Kenneth S. Krupa, Major Uses of Land in the United States, 1997 Statistical Bulletin No. (SB973) September 2001 http://www.ers.usda.gov/publications/sb973/sb973.pdf.

81.      НҮБ-ийн Цөлжилтийн эсрэг конвенц (UNCCD), “Ten Years on: UN marks World Day to Combat Desertification,” June 17, 2004, http://www.unccd.int/publicinfo/pressrel/showpressrel.php?pr=press01_06_04.

82.      Yacov Tsur, Pricing Irrigation Water, 220.  

83.      Juliet Gellatley and TonyHardle, The Silent Ark: A Chilling Exposé of Meat. HarperCollins Publishers Ltd., 1996.

84.      Harvey Blatt, America’s Food: What You don’t Know about What You Eat. Boston: MIT Press, 2008, 136. 

85.      “The Science and Solution to Global Warming,” Supreme Master Television, August 2008. http://www.suprememastertv.com/es/bbs/board.php?bo_table=sos_video_es&wr_id=16.

86.      Joe Pouliot, “Reducing Deforestation is Key to Addressing Climate Change, WWF Official Tells Congress,” WWF Press Release, April 22, 2008, http://www.worldwildlife.org/who/media/press/2008/WWFPresitem8733.html.

87.      John Robbins, Diet for a New America, excerpted from http://whitt.ca/soapbox/vegetarian.html.

88.      Julie Denslow and Christine Padoch, People of the Tropical Rainforest. Berkeley: University of California Press, 1988, 169.

89.      Greenpeace UK, “The Congo Rainforest of Central Africa,” http://www.greenpeace.org.uk/forests/congo.

90.      АНУ-ын Родал хүрээлэнгийн судалгаа ийнхүү тогтоожээ, "Уур амьсгал болон хөрсний төрөл нь [CO₂] –ыг зайлуулах чадварт нөлөөлдөг боловч, маш олон судалгаагаар нотлогдсоноор бол хэрвээ гарагийн 3.5 тэрбум га тариалалтын талбайд органик хөдөө аж ахуй эрхлэх юм бол CO₂ ялгарлын 40 %–ийг зайлуулах." Дараах эх сурвалжийг үзээрэй: Timothy LaSalle and Paul Hepperly, “Regenerative Organic Farming: A Solution to Global Warming” (2008), 2. Онлайн хаяг: http://www.rodaleinstitute.org/files/Rodale_Research_Paper-07_30_08.pdf.

91.      Чикагогийн Их сургуулийн Геофизикийн ухааны багш Др. Давид Арчер Суприм Мастер телевизэд өгсөн ярилцлагандаа ийнхүү дурджээ: “Та үр тариа ургуулаад, түүгээр амьтныг тэжээдэг, тэгээд тэр амьтнаа иддэг, ингэснээр та анхдагч үр тарианд байсан эрчим хүчний 90% -ийг алддаг, тиймээс хөдөө аж хуйгаар цөөн хүн тэцээгээд зогсохгүй маш их байгалийн шатдаг түлшний цахилгаан эрчим хүч зардцуулдаг.” Суприм Мастер Телевизийн “Уур амьсгалын өөрчлөлтийн шийдэл ба шинжлэх ухаан.” Мөн, Earth Save International байгууллагаас махны өндөр өртгийг ийнхүү онцлон тэмдэглэжээ: “12 паунд үр тариа:  8 бөөрөнхий талх эсвэл хоёр таваг шпагети хийхэд. Ширэнгэн ойн 55 фийт дөрвөлжин газар:  Ширэн ойн газарт үржүүлсэн үхрийн махын нэг паунт бүрт 600 паунд жинтэй үнэ цэнэтэй амьд матер устдаг, үүнд 20-30 төрлийн ургамлын төрөл зүйл, 100 төрөл зүйлийн шавьж, хэдэн арван төрлийн сүүн тэжээлтэн болон хэвлээр явагч устдаг. 2,500 галлон ус: Үүнийгээр 50 паунд жимс, хүнсний ногоо тариалж болно.”  Эх сурвалж: Earth Save International, “The Hamburger Poster,”  http://www.earthsave.org/support/hamburgerSMALL.pdf.

92.      John Robbins, Diet for a New America: How Your Food Choices Affect Your Health, Happiness and the Future of Life on Earth. Tiburon: H. J. Kramer, 1987, 367.

93.      Энд зарим дүн бүртгэлийн баримт байна. Байгаль Хамгаалах Олон улсын Эвлэлээс гаргасан судалгааны үр дүнгээр бол дэлхийн сүүн тэжээлтэн, шувуу,  хоёр нутагтан амьтны 30% нь одоо хүмүүсийн үйл ажиллагаанаас үүдэн устаж үгүй болох аюулд ороод байна. The Millennium Ecosystem Assessment Report, 2005. Нэг сая гаруй төрөл зүйл ирэх 50 жилд устах ажээ. Түүнчлэн, IUCN –ын хяналт судалгаанд хамрагдсан 45,000 төрөл зүйлд 2008 онд устаж үгүй болох аюул нүүрлэсэн байв.  “IUCN Red List reveals world’s mammals in crisis,” IUCN News release, October 6, 2008.

94.      АНу-ын Ерөнхий Бүртгэлийн Албанаас  мал аж ахуй нь хүнээс 130 дахин их ялгадас хаягдал үүсгэдэг болохыг аль эрт тогтоосон байжээ. Гахайн хүнээс 3 дахин их ялгадас үүсгэдэг, үнээ 21 дахин их ялгадас үүсгэдэг.  Animal Agriculture Waste Management Practice, 1999, http://www.gao.gov/archive/1999/rc99205.pdf.

95.      F. Ackerman , E. A. Stanton, Climate Change – the Costs of Inaction: Report to Friends of the Earth England, Wales and Northern Ireland, 2006, http://www.foe.co.uk/resource/reports/econ_costs_cc.pdf. Also see F. Ackerman, Climate Change: The Costs of Inaction: Testimony presented to: United States Congress House Committee on Energy and Commerce, 2009.  http://www.e3network.org/opeds/Ackerman_testimony_April22.pdf

96.      B. Barrett, A., Lim, “Japan to suffer huge climate costs.” OurWorld 2.0 (United Nations University), June 30, 2009.  http://ourworld.unu.edu/en/japan-examines-costs-of-climate-change.

97.      Elke Stehfest et.al., “Climate benefits of changing diet.” The Netherlands Environmental Assessment Agency. 2009. Онлайн хаяг: http://www.pbl.nl/en/publications/2009/Climate-benefits-of-changing-diet.html.

98.      Америкийн Зүрхний нийгэмлэг, Heart disease and Stroke Statistics, 2010 Update: A Report From  the American Heart Association, Circulation 2010; 121; e46-e215 p. e206. http://circ.ahajournals.org/cgi/content/full/121/7/e46 

99.       Center for Disease Control and Prevention study, “Diabetes, Success and Opportunities for Population-Based Prevention and Control: At a Glance 2010” http://www.cdc.gov/chronicdisease/resources/publications/aag/ddt.htm. Also, F.G. Jansman et al., “Cost considerations in the treatment of colorectal cancer,” Pharmacoeconomics. No. 25 (2007), 537-562.

100.   Энэ ишлэлийг 2009 оны 7 арын 7-нд Их Багш Чин Хай сэтгүүлч Бэн Мурнэнд өгсөн өгсөн ярилцлагаас авав. Ярилцлага 2009 оны 7 сарын 12 –нд Ирландын Irish Sunday Independent,  сонинд “Гарагаа аврах яаралтай шаардлага.” нэртэйгээр хэвлэгдсэн.

101.   Foodwatch, August 2008, “Organic: A Climate Savior.” http://foodwatch.de/foodwatch/content/e6380/e24459/e24474/foodwatch_report_on_the_greenhouse_effect_of_farming_05_2009_ger.pdf.

102.   Foodwatch, “Organic: A Climate Savior.”

103.    Gowri Koneswaran and Danielle Nierenberg, “Global Farm Animal Production and Global Warming: Impacting and Mitigating Climate Change” (discussion section), Environmental Health Perspectives, 116(5) (May 2008): 578–582, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2367646.

104.   William Lambers, “250,000 die of hunger each day,” History News Network ( George Mason University), October 7, 2007, http://hnn.us/articles/27396.html.

Бүлэг 4

105.   2008 оны 1 дүгээр сард АНУ-ын Лос Анжелест болсон видео бага хурал дээр Их Багш Чин Хайгаас дэлхийн удирдагч нарт хандаж юу хэлэх вэ гэсэн асуултанд хариулсан юм. Түүний хариултын нэг хэсэг нь энэ юм.

106.    2010 оны 9 сард тамхидалтанд хориг тавьсан улсын тоо  94 хүрэв.

107.   World Watch Institute. "Matters of Scale -The Price of Beef," World Watch Magazine, Jul/Aug 1994. Онлайн хаяг: at http://www.worldwatch.org/node/791.

108.    АНУ-д сүүлийн жилүүдэд мал аж үйлдвэрт өгдөг татаас өндөр хэвээр байна. АНУ-ны засгийн газар фермерүүдэд зориулж жил бүр $20-25 тэрбумын шууд татаас өгдөг. USDA 2006 Fiscal Year Budget эх сурвалжид мэдээлснээр бол энэ дүнгийг 35%  нь малын тэжээлд зориулдаг үр тарианы татаас юм. 2003 – 2004 оны хооронд АНУ жил бүр $3.6 тэрбумыг малын тэжээлийн эрдэнэ шиш, буурцагт зарцуулсан байна. Энэ нь тэжээлийн үр тарианы үнийг багасгаж боломжтой болгосон байна. Энэ эх сурвалжийг үзээрэй: The Institute of Agriculture and Trade Policy, Trade and Global Governance Program, “Below-Cost Feed Crops: An Indirect Subsidy for Industrial Animal Factories,” June 2006, http://www.agobservatory.org/library.cfm?refid=88122.

109.   Нядалгааны газар: АНУ-д байгаа шунал, хүний ёсноос гадуурхи тоомжиргүй харьцаа хандлагын тухай цочирдом түүх. Махны үйлдвэрлэл, Гэйл А. Эиснитз  (Human Farming Association, 2006) гэсэн эх сурвалжид дурдсанаар бол нэг гамбургер нь 100 үнээнээс гаралтай байж болох ба халдвартай нэг үнээ 16 тонн үхрийн махыг бохирдуулах боломжтой.

110.   The Editors of AlterNet.org, “The Seven Deadly Myths of Industrial Agriculture: Myth Three,” September 5, 2002, http://www.alternet.org/story/13904.

111.   2008 онд  гэхэд 11 органик цэцэрлэг хот газар нээгдэж ажиллаж байна. Дараах эх сурвалжаас лавлаж үзээрэй:  Helen Kilbey, “South Africa, Cape Town Goes Organic,” AllAfrica.com, January 14, 2008, http://www.regoverningmarkets.org/en/news/southern_africa/south_africa_cape_town_goes_organic.html. Мөн “From the Ground Up: Organic Gardening Fuels a Food Revolution,” AllAfrica.com, January 9, 2008, http://allafrica.com/specials/organic_food_sa.

112.   Танзаниас импортлосон шинэ бордоо Кенийн фермерүүдэд хөрсний хүчилжилтийг багасгахад тусалсан ба нэг га газраас амах амуу тарианы ургацыг нэмэгдүүлсэн, жишээ нь  бурамных 30 хувь өссөн. Уганда улсад Солонгосын засгийн газраас органик бордооны үйлдвэр байгуулахаар амласан учраас энэ нь хөдөө аж ахуйн ургацыг сайжруулна гэж найдаж байна. Дараах эх сурвалжийг үзээрэй: Ministry of Agriculture, Republic of Kenya, “Farmers to Reap Maximum Benefits from Organic Fertilizer,”  http://www.kilimo.go.ke/index.php?option=com_content&view=article&catid=149%3Anews&id=266%3Afarmers-to-reap-maximum-benefits-from-organic-fertilizer&Itemid=46.

113.   “Органик хүнсийг дангасан бүтээгдэхүүний зах зээлд л байдаг, бэл чинээлэг хэрэглэгчид зориулагдсан   мэт үздэг байсаар уджээ. Данийн судлаач нарын олж тогтоосноор бол Европ болон Хойд Америкийн хүнсний экспортын бүс нутаг дахь хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар нутгийн 50 хувийг 2020 он гэхэд органик болгож өөрчиллөө гэхэд Сахарын цөлийн дагуух Африкийн улсуудын хүнсний аюулгүй байдалд сөргөөр нөлөөлөхгүй ажээ.” Эх сэрвалж: “Researchers: Organic Push won`t hurt world food supply, USA Today, May 5, 2007, http://www.usatoday.com/news/world/2007-05-05-un-organic_N.htm.

114.   IFOAM-ын мэдээлснээр бол дэлхийн хэмжээнд органик хүнс ба ундааны зах зээл US$50 тэрбум гэж тооцогдож байгаа ба 2000 – 2007 онд жилд 10-20 хувиар өсчээ. Энэ дэд салбар нь хөгжиж буй олон оронд экспортын өвөрмөц боломж гаргаж өгч байна, учир нь орлогын 97 хувь нь OCED улсуудаас орж ирж байгаа ба бүтээгдэхүүний 80 хувь нь Африк, Ази, Латин Америкаас гаралтай байна. UNEP, “Green Economy: Success Stories,” http://www.unep.org/greeneconomy/SuccessStories/OrganicAgricultureinUganda/tabid/4655/language/en-US/Default.aspx. Also see UNEP, “Environment-Led Green Revolution Key to Future Food Security in Africa,” Press Release, May 14, 2009, http://www.grida.no/news/press/3680.aspx.

115.   Ivette Perfecto et al., “Organic Agriculture and the Global Food Supply,” Renewable Agriculture and Food Systems, 22 (2007): 86–108.

116.   “Organic farms best for wildlife,” BBC NEWS. August 3, 2005. http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/4740609.stm.

117.   Al Meyerhoff, “The loss of billions of bees raises questions about our pesticide controls,” Los Angeles Times, July 30, 2008, http://beediary.wordpress.com/tag/ccd.

118.   Timothy LaSalle, “Organic farming could stop global climate change,” The Tree Hugger, October 10, 2010, http://www.treehugger.com/files/2009/10/organic-faming-could-stop-global-climate-change.php.

119.   C. Benbrook, “Simplifying the Pesticide Risk Equation: The Organic Option,” State of Science Review of the Organic Center, March 8, 2008, http://www.organic-center.org/science.pest.php?action=view&report_id=125.

120.   FAO, Organic Agriculture and Food Security (2007).

121.   Тэмдэглэл 14 –ийг үзнэ үү. Нидерландын Хүрээлэн буй орчны үнэлгээний Агентлагаас Нидерландын засгийн газар болон олон улсын бодлого гаргагч нарт зөвлөмж өгөхөөр хийсэн судалгааны үр дүнг иш татсан байгаа.

122.   НҮБ-ийн Хөдөө аж ахуй хөгжүүлэх Олон улсын сангийн (IFAD), “The Adoption of Organic Agriculture Among Small Farmers in Latin America and the Caribbean,” Evaluation, April 2003, гэсэн 1337 дугаар илтгэлийг үзээрэй. http://www.ifad.org/evaluation/public_html/eksyst/doc/thematic/pl/organic.htm.

123.   Тэмдэглэл 14 –ийг үзнэ үү., 120.

124.   John Robbins, “The Pig Farmer,” April 2010, онлайн хаяг: http://www.johnrobbins.info/blog/the-pig-farmer. Мөн John Robbins, The Food Revolution: How Your Diet Can Help Save Your Life and Our World.

125.   Европын холбооны ``2050, The Future begins today–Recommendations for the EU`s future integrated policy on climate change,`` April 2, 2009, http://www.europarl.europa.eu/oeil/file.jsp?id=5626312.

126.   Jens Holms, “The EU Parliament calls meat a Climate Threats,” February 4, 2009. http://jensholm.se/2009/02/04/the-eu-parliament-calls-meat-a-climate-threat.

127.   Chris Mason, Belgian city plans `veggie` days,`` BBC News, May 12, 2009, http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8046970.stm.

128.   Candra Malik, “Prince Charles Gives $2.8b to preserve rainforest,” July 30, 2009. http://thejakartaglobe.com/news/prince-charles-gives-28b-to-preserve-rain-forests/321249.

129.   “Who’s Up for a Low-Carb Diet?” Sustainable Development Commission News (Northern Ireland), June 18, 2009, http://www.sd-commission.org.uk/news.php/246/ireland/whos-up-for-a-low-carb-diet.

130.   Ibid.

131.   Countryside Management Branch DARD – байгууллагаас гаргасан Code of Good Agricultural Practice, August 2008, хэмээх товхимол юм. Ус ба хөрсний бохирдлоос зайлсхийх сайн удирдлагын аргуудыг тусгажээ. http://www.dardni.gov.uk/code_of_good_agricultural_practice_cogap_august_2008.pdf.

132.   City of Cincinnati, Climate Change Protection Action Plan-the Green Cincinnati Plan, July 19, 2008, 35, 209-211. Онлайн хаяг: http://www.cincinnati-oh.gov/cmgr/downloads/cmgr_pdf18280.pdf.

133.   Jennifer Duck, “Bringing Home the Bacon, Vegan Style,” ABC News, May 4, 2007, http://abcnews.go.com/Politics/story?id=3139687&page=1, also see “Dennis Kucinich Celebrates Vegan Earth Day With A Special VEGGIE Message,” http://www.ecorazzi.com/2009/06/30/dennis-kucinich-celebrates-vegan-earth-day-with-a-special-veggie-message.

134.   Kailey Harless, “Raskin’s Revolution,” VegNews.com, May 4, 2007, http://www.vegnews.com/web/articles/page.do?pageId=688&catId=1.

135.   Hawaii State Legislature, “School Menu Plans: Vegetarian” Report HCR59 HD1, offered on November 2, 2009, http://www.capitol.hawaii.gov/session2009/lists/measure_indiv.aspx?billtype=HCR&billnumber=59.

136.   Meatless Monday, “Baltimore Schools Go Meatless,” http://www.meatlessmonday.com/baltimore-schools.

137.   SF Veg Society, “San Francisco is First U.S. City to Declare Mondays as ‘Veg Day.’” April 7, 2010,  http://www.vegsource.com/news/2010/04/san-francisco-is-first-us-city-to-declare-mondays-as-veg-day.html.

138.   See Taiwan Environmental Information Center, “Million people sign up to resist Global Warming by adopting vegetarian diet” (in Chinese), http://e-info.org.tw/node/33565.

Бүлэг 5

139.   Өглөг, сайн дурын үйлс оролцооны Үндэсний судалгаа (NSGVP), Statistics Canada-гаас 15-аас 24 насны 2,389 хүмүүстэй ярилцлага хийжээ. Сусан Редвелл, “I want to make a difference,” Canadian Living, http://www.canadianliving.com/life/community/i_want_to_make_a_difference.php.

140.   World Watch research байгууллагын үзсэнээр бол мал аж ахуйн нь Дэлхийд бий болсон хүлэмжийн хийн 51% -ийг үүсгэдэг. Тэмдэглэл 3-ийг үзээрэй.

141.   Тэмдэглэл 90, Хуудас 1-ийг  үзээрэй.

142.    the Iowa Pork Producers Association, “USDA to buy more pork,” November 11, 2009, http://www.iowapork.org/Newsroom/NewsForProducers/USDAporkbuy/tabid/1504/Default.aspx . Also see the National Pork Producers Council (NPPC)’s Capital Pork Report (November 2009), http://nppc.org/uploadedfiles/cprNOV-6.pdf.

143.   Ibid.

144.   Байгальд ээлтэй арга хэмжээний тухай бусад олон мэдээлэл Суприм Мастер Телевизийн вэб хуудаснаас үзээрэй, SupremeMasterTV.com.

145.   Жишээлбэл, Суприм Мастер Телевизийн баримтат кинонууд, “Ус шаардагдахгүй! Ау Лак (Вьетнам) дахь хууриа тариалалт,” онлайн хаягаар үнэгүй авч болно: http://www.suprememastertv.com/bbs/tb.php/pe/79, “Элсэн дээр цэцэг ба хүнсний ногоо ургуулах - Ау Лак (Вьетнам) –ын нэгэн түүх,” http://www.suprememastertv.com/bbs/tb.php/pe/72.

146.   Холбоос нь SupremeMasterTV.com/sos-flyer.

147. 2008 оны 3 сарын 7-нд байгуулагдсан, Loving Hut vegan зоогийн газар энэ номыг хэвлүүлэх үед 170 болж олширсон байлаа